Prasa

Opublikowano 18 październik, 2013 | przez Radio Kaszëbë

0

Na folklor jest moda. Czy Kaszuby mogą być trendy?

Marek Górlikowski, Gazeta Wyborcza, 13.10.2013

Czy kultura kaszubska to tylko od lat słyszane „To je krótczi, to je dłëdżi, to kaszëbske stolëca ” w naiwnej, swojsko-biesiadnej, posmarowanej smalcem formie?

Moje dwie babcie mówiły do mnie tylko po kaszubsku. Nigdy się swojej kaszubszczyzny nie wstydziłem, ale też się z nią nie obnosiłem. Nie rozmawiam po kaszubsku, choć rozumiem wszystko. Gdy mówię, skąd pochodzę, prawie zawsze słyszę: „Powiedz coś, albo zaśpiewaj po kaszubsku”. Nigdy nie spełniam tego żądania, nie z powodu braku umiejętności, bo parę słów pamiętam, ale z powodu uczucia, że to propozycja typu: „Stań na głowie i pożongluj nogami.”

Na polonistyce, jeden z profesorów zaproponował mi temat pracy magisterskiej, gdzie Kaszubów przedstawiono by jak kogoś w rodzaju Indian zamkniętych w rezerwatach. To patrzenie na Kaszuby przez niektórych, jak na coś osobliwego, dziwacznego, zacofanego, obcego zawsze mnie raziło, ale i zastanawiało.

Oczywiście dziś jest inaczej niż 20-30 lat temu. Język kaszubski się odradza, staje się modny, można w nim mówić w szkole, a nawet się go uczyć, jest kaszubskie radio, gazety, nazwy miejscowości, a nawet premier. Wszystko to jest wartościowe, ale pytanie brzmi: na ile to sztuczny folklor, pamiątki z przeszłości Kaszub, a na ile ta kultura jest żywa i interesująca dla współczesności, również dla kogoś spoza Kaszub?

Czas renesansu

Socjolog wywodzący się z Kaszub prof. Cezary Obracht-Prondzyński pisze na ten temat: „Oczywiście, nadal folklor jest bardzo istotną częścią kaszubskiego „wyposażenia kulturowego”. Wręcz można powiedzieć, że ostatnie dwie dekady to czas jego renesansu, a zarazem instytucjonalizacji (na Kaszubach działa ponad setka zespołów folklorystycznych, bardzo wielu artystów, odbywają się liczne plenery, konkursy, wystawy; renesans przeżywa folklor sceniczny etc.). W ślad za tym jednak pojawiają się fundamentalne pytania: czym jest w ogóle „kaszubska kultura ludowa”? Czy zjawiska, które (…) obserwujemy, mające zresztą bardzo duże znaczenie dla budowania tożsamości kaszubskiej, mogą być w ogóle nazywane w ten sposób, skoro ludu kaszubskiego już nie ma (jeśli w ogóle kiedykolwiek był), twórcy z całą pewnością nie są „ludowi”, to co uchodzi za „niemal odwieczne” w kaszubskiej kulturze (np. emblematyczny dla niej haft kaszubski) jest efektem działań (re)konstrukcyjnych (bardzo udanych zresztą!), a odbiorcami z całą pewnością nie są uczestnicy wspólnoty wiejskiej… (…) widzimy, jak kaszubski folklor i sztuka ludowa są przejmowane i uprawiane przez osoby, które żadnych korzeni kaszubskich nie mają (…). A z drugiej strony w tymże folklorze i sztuce ludowej przyjmują się elementy, które w zasadzie w nim nigdy nie występowały (np. wycinanki).”

Szymbark – etnokicz?

Tak naprawdę język kaszubski używany w sposób naturalny jest głównie na wsi, stąd nieraz utożsamianie tej kultury z kulturą ludową. Prawie każda wycieczka dzieci z centralnej Polski, by zapoznać się z Kaszubami, zmierza do Szymbarku, do Centrum Edukacji i Promocji Regionu, którego wizytówką jest „dom do góry nogami”, tak jakby wszyscy na Kaszubach w takich mieszkali. Poza eksponatami mającymi upamiętnić wywózki na Sybir i II wojnę światową na miejscu obsługa w kaszubskich strojach wśród kaszubskich napisów poda kaszubskie potrawy i kaszubskie piwo, kupimy obrusy z kaszubskim haftem i porcelanę z kaszubskimi wzorami, ale sposób prezentowania tam kultury regionu spotyka się z coraz większą krytyką, że to centrum etno-kicz, którego głównym celem jest zarobek, a nie promocja regionu.

– W Szymbarku każdy Polak może zobaczyć, jakie było miejsce Kaszub w historii Rzeczpospolitej. Nigdzie z tak bliska nie zobaczy, czym są Kaszuby, te głosy o kiczu albo o tym, że tu za mało jest kaszubskiej kultury, to tylko zazdrość – mówi twórca centrum Daniel Czapiewski.

Jakby nie oceniać działalności takiej jak w Szymbarku faktem jest, że na kaszubszczyźnie można zarobić, czyli jest na nią popyt jak na każdą etniczność. Kultura kaszubska staje się też towarem w warstwie muzycznej. Największą obecnie gwiazdą jest Natalia Szroeder z Parchowa, która śpiewała po kaszubsku, wygrała „Szansę na sukces”, a teraz święci triumfy w duecie z Liberem, niestety już nie po kaszubsku. Warto tutaj wspomnieć, że ojciec Natalii Jaromir Szroeder wydał niezwykłą płytę „Cassubia incognita”, składają się na nią zdigitalizowane nagrania pieśni kaszubskich zarejestrowanych w czasie powojennej Akcji Zbierania Folkloru. Radiowcy od 1945 r. po lata 50. chodzili po wsiach i miasteczkach kaszubskich i rejestrowali autentyczne pieśni mieszkańców przechowywane od XIX w. albo z jeszcze wcześniejszych lat. Materiał nagraniowy pochodzi z archiwum Instytutu Sztuki PAN. Szroeder jest też założycielem Teatru Dialogus, który powstał w 1992 r. i wykorzystuje w nim w bardzo współczesny sposób kulturę kaszubską bazując na jej tradycji literackiej, to m.in. spektakl Drzwi, Misterium kaszubskie oraz będąca zwieńczeniem programu „Remusonalia” – adaptacja sceniczna powieści Zëcé i przigodë Remusa.

Nie tylko folk

To wszystko jednak nie sprzedaje się tak dobrze jak kaszubska kultura popularna. Świadczy o tym popularność kaszubskich mediów elektronicznych. Wprawdzie telewizja kaszubska upadła, ale Radio Kaszëbe działające od ośmiu lat ma coraz więcej słuchaczy. Zasięg obejmuje 800 tys. mieszańców powiatów: puckiego, wejherowskiego, kartuskiego, kościerskiego, chojnickiego i Trójmiasta. Można go też słuchać online. Jak twierdzą szefowie rozgłośni, jeśli chodzi o słuchalność, znajduje się w powiatach poza Trójmiastem na trzecim miejscu po RMF i Radiu Zet. W Trójmieście wyprzedza je tylko Radio Gdańsk. Mniejsza o badania, ale rzeczywiście radio to słychać na Kaszubach. Nadaje część serwisów po kaszubsku i kaszubską muzykę.

– Jesteśmy nowoczesnym dwujęzycznym radiem, w którym można posłuchać piosenek kaszubskich, polskich i zagranicznych. Nasi reporterzy nie muszą znać kaszubskiego, ale dziennikarze, którzy czytają serwisy informacyjne już tak. Kulturą kaszubską można się bawić we współczesny sposób. Od czterech lat organizujemy konkurs ” Kaszëbsczi Idol”. Natalia Szroeder też brała w nim udział. Dotąd zaśpiewało w nim 100 osób. Uczestnicy nie śpiewają po kaszubsku, tylko w finale wymagana jest piosenka w tym języku, nawet, jeśli go nie znają. Jesteśmy obecni we współczesnej kulturze, świadczy też o tym aktywność na Facebooku, gdzie wiele osób pisze po kaszubsku, są to osoby młode. Ta kultura żyje – twierdzi Anna Kościukiewicz-Jabłońska, redaktor naczelna Radia Kaszëbe.

„Szlag człowieka trafia”

W rozgłośni trudno jednak o muzykę ambitną, ostatnio radio promuje nowy kanał disco. A przecież kultura kaszubska ma też na swoim koncie np. płyty jazzowe. W 2006 r. Olo Walicki wydał płytę „Kaszëbe”, z kaszubskimi tekstami napisanymi przez Damrokę Kwidzińską. – Staram się nie słuchać Radia Kaszëbe, ale jeśli już muszę w jakimś warsztacie samochodowym czy sklepie, to mam wrażenie, że to tandetne disco polo. To samo od lat słyszane „To je krótczi, to je dłëdżi, to kaszëbske stolëca ” w takiej naiwnej, swojsko-biesiadnej, posmarowanej smalcem z piwem u boku formie. Po prostu szlag człowieka trafia – mówi Walicki.

Urodził się na gdańskiej starówce, ale od 4. roku życia wszystkie wakacje i weekendy spędzał we Wdzydzach, dlatego Kaszuby są dla niego ważne. Uważa, że muzyka kaszubska, albo to co z niej zostało, jest dziś źle wykorzystywana, bo za bardzo poszła w disco polo. – Cenię sobie takie rekonstrukcje jak zrobił to Jaromir Szroeder, ale to rzadkość. Rozumiem, że jak wszędzie musi być muzyka popularna, prymitywna, bo twórcy muszą zarabiać, lud tego słucha, a ZAIKS płaci tantiemy, gdy kawałek leci w radiu, ale to radio powinno choć trochę miejsca poświęcać muzyce ambitnej z Kaszub, oprócz disco – żali się muzyk.

Inspiracje folklorem

Wini też za taki stan rzeczy dziennikarzy, którzy kaszubską kulturę kojarzą tylko z folklorem. – Łapałem się za głowę, gdy czytałem recenzję mojej płyty „Kaszëbe”, jakby nikt jej nie słuchał. Dla mnie była taka definicja tego albumu: twórczość współczesna z Kaszub i koniec, tymczasem próbowano tę płytę od razu wcisnąć w folklor. Taki stereotyp, a tu chodzi o inspirację Kaszubami, bo komponowałem to w lesie we Wdzydzach. Poprosiłem Damrokę, by napisała słowa, autorskie teksty do mojej muzyki, ale współczesne, bez folkloru. Zresztą ludzie dzwonili do mnie z drugiego końca Polski zachwyceni brzmieniem języka, mówili „ale czad, taki język u was występuje, niesamowite!” A dziennikarze, że inspirowane folklorem, wciskają to do skansenu, zamiast się od niego oderwać i iść do przodu. To super pokazuje, jak dziś się kaszubską kulturę widzi – twierdzi Walicki.

Muzyk przygotowuje z nowym składem płytę „Kaszëbe II”, ale tym razem nie będzie na niej nawet języka kaszubskiego ani inspiracji folklorem. – To nie będzie w ogóle kaszubska płyta, ale jednocześnie będzie słychać, że jest z Kaszub, że tu powstała. Jak to zrobię? To moja tajemnica – śmieje się.

Ale nie tylko jazz, albo disco polo mają do wyboru zainteresowani. Istnieje kilka projektów pomiędzy tymi gatunkami, warto tu wymienić właśnie Damrokę Kwidzińską, która nagrała folkową płytę „Kaszëbe Joł”, gdzie śpiewa po kaszubsku własne teksty dotyczące dnia dzisiejszego do całkowicie współczesnej muzyki inspirowanej czasem bardziej rytmami bałkańskimi niż okolicami Kartuz.

Światowy dizajn z Kaszub

To co najbardziej kojarzy się z Kaszubami turystom, to wzory haftu kaszubskiego. Może się wydawać, że są one esencją wszystkiego, co ściąga tę kulturę do skansenu, muzeum, kojarzy z prostym folklorem i odciąga od współczesności. Tymczasem mamy w Gdańsku przykład, że jest wręcz odwrotnie. Dwoje grafików i projektantów z zamiłowania, nie z zawodu – Katarzyna Turczyńska i Rafał Jarmołowski przed kilkoma laty połączyli miłość do Kaszub z miłością do synka i stworzyli firmę KASZUBEBE projektującą i produkującą przedmioty dla dzieci. – Nie jesteśmy z Kaszub, pochodzimy z Trójmiasta, ale zakochaliśmy się w Kaszubach, nie tych nad morzem, tylko tych południowych z jeziorami i lasami. Hafty kaszubskie w porównaniu np. z łowickimi są mało znane w światowym etnodizajnie, praktycznie o nich zapomniano, a są równie piękne. Kiedy urodził nam się syn, zaczęliśmy się zastanawiać, czy nie można by wykorzystać wzorów kaszubskich do zabawek i tak powstały pierwsze projekty – opowiada Rafał Jermołowski.

KASZUBEBE produkuje dziś gryzaki, klocki, gry edukacyjne i nalepki, wszystkie w bardzo nowoczesnym stylu, ale wzorowane na tradycji haftu kaszubskiego. – Dla nas to ważne, że dzieci od najmłodszych lat mają do czynienia z wzornictwem od setek lat kultywowanym w rejonie, w którym się urodziły. To kultywowanie dziedzictwa kaszubskiego. Dzięki temu zabawa łączy się z edukacją. A do tego kaszubskie wzory poznaje cały świat, bo mamy zamówienia z Australii, Francji, Niemiec i Irlandii – mówi Jarmołowski.

Produkty KASZUBEBE są rekomendowane przez Instytut Wzornictwa Przemysłowego, zostały wyróżnione w renomowanym konkursie Łódź Design Festival i reprezentują Polskę na wystawach w Mediolanie i Berlinie.

Nasza kultura ma coś do zaoferowania

To co może udać się z muzyką, a na pewno udaje się z wzornictwem, zupełnie nie zadziała np. w literaturze ze względu na hermetyczny język. – Często daję taki przykład: można w telewizji polskiej nakręcić program ze śląskimi kawałami, ale gdyby to zrobić z kawałami kaszubskimi, nikt poza Kaszubami by tego nie zrozumiał, trzeba by dawać tłumaczenie w języku polskim. Nasz język z jednej strony nadaje nam odrębność, konstytuuje kaszubską tożsamość, ale z drugiej strony sprawia, że w pewnej części ta kultura jest nieczytelna. Powstaje problem, jak mierzyć atrakcyjność tej kultury, bo przecież nie w tysiącach egzemplarzy wydań kaszubskich powieści, kryminałów czy komiksów – mówi prof. Cezary Obracht-Prondzyński.

Co nie znaczy, że takie formy literackie nie powstają na Kaszubach. Przed kilkoma laty ukazała się najpierw powieść science fiction „Nalazłé w Bëtowie”, następnie pierwszy kaszubski kryminał „Komuda”. Obydwie autorstwa Piotra Dziekanowskiego, redaktora naczelnego „Kuriera bytowskiego”. Ten sam autor jest także współtwórcą pierwszego, oryginalnego kaszubskiego komiksu „Szczenia Swiaców” (wcześniej ukazała się kaszubska edycja jednego z tomów popularnego komiksu Kajko i Kokosz).

Jak by nie oceniać kaszubskiej kultury jest ona wciąż żywa i się rozwija. Ma coś do zaoferowania zarówno dla Kaszubów jak i przyjezdnych. Problem w tym, by dbać w niej o tony ambitne i nowoczesne, bo pop, kicz czy wystawy muzealne sobie doskonale poradzą, tak jak się to dzieje w całej polskiej kulturze.

za pomocą Na folklor jest moda. Czy Kaszuby mogą być trendy?.

Udostępnij: 00

O zespole

Radio Kaszëbë Z nami wiesz, co słychać! Na Nordzie i południu Kaszub. Podziel się ze słuchaczami, co słychać u Ciebie. Prześlij wiadomość, zdjęcie lub film - redakcja@radiokaszebe.pl

Zobacz również

Klub Studencki Pomorania działa od 55 lat! →

„Pomerania”: W numerze m.in. o statusie kaszubszczyzny, historii badań nad językiem →

Styczniowy numer miesięcznika „Pomerania” →

Kurier Gdyński: Jaka przyszłość dla laboratorium i kardiologii w Szpitalu Morskim? →